Historie
De Kreenk vuur de Twentse Sproak 1975 - 2020
Op 21 november 1975 is in havezate Everlo in Volthe bie Rossum ’n Kreenk op
-ericht. Dree jongeleu oet Twente , Everhard Jans, Ton Kolkman en Hennie Engelbertink tröffen meka regelmoatig op de joarvergaderingen van ’n Bond van Nedersaksische Dialectkringen. ’n Veurzitter doarvan vreug hen woarum ze in Twente nich met nen eagen vereniging begunnen. En dat hebt zee toen doan. Zee neudigen alle Twentse schrievers oet en ok nog aandere leu dee met het Twents of streektalen te maken hadden , zo as Krosenbrink van Achterhook en Liemers en Karl Sauvagerd van Grafschaft Bentheim. Dat was bie ’t Everlo, woar in veurige joaren al meer streektaalbiejeenkomsten waren wes.
’n Kreenk was breder van opzet as de oale “Schrieverskring” en nich meer alleen veur schrievers bedoeld mar alman den zich betrökken veulen bie de Twentse sproak kon lid wödden.
“ ’t Propageern van ’t Twaens in alle sectoorn van ’t levn” was de veurnaamste doelstelling. “ ’t Twents mu’j nich zeen as ’n monument mar as ne leamtige sproak, gebroekt nich alleen in beslötten kreenk ( hoesgezin ) , mar oaveral woar ’t recht van bestoan hef. En nich alleen veur de Twentenaren dee Twents proat, least , schrieft en verstoat mar ok veur leu, ok nich-Twentenaren, dee belangstelling hebt veur ’t Twents.”
’n Joar later, op 21 november 1976, is de Kreenk officieel op -ericht. In 1978 hef notaris Hilarius de statuten vaststeald um officieel rechtspersoonlijkheid te kriegen, zo da’j ok subsidies könt anvroagen. Doarin wödden ok bepaald dat ’n Kreenk is vestigd in Hengel.
Der wödden in de eerste paar joar zeuven wearkgroepen in -esteald : spelling, lessen in Twents op school en veur volwassenen, toneel in ’t Twents, oecumenische kerkdeensten in ’t Twents, heemkunde, ’t volksleed in ’t Twents en Twente Akademie.
’t Gung good met de Kreenk en in 1978 waren der al 148 leden.
In 1979 har Arnold Enklaar al twee cursussen veur volwassenen samensteald: een veur leu dee Twents spraken en ene veur dee leu dee dat nich konnen mar doar geern kennis met wollen maken. De joaren doarop bint der verscheidene cursussen geven op allerlei lokaties. Streektaalconsulenten Gerrit Kraa en Bert Groothengel hebt zich ok gangs hoaldn met lessenriegen veur de leagere school. Zo ontstun Jewilmke en Twents Kwarteerken. Op ’t ogenblik is ne wearkgroep gangs met nieje lesbreve veur de leagere school. En oonder ’t Twentehoes wödt wearkt an stof veur de middelbare scholen en ’t umzetten van bestoande keenderbeukskes in ’t Twents. Ok tehoop met ’n Kreenk.
In 1981 kwam de wearkgroep Schriefwieze noa vief joar meuizaam oaverleg en ofroonding deur Jo Daan met ‘t “Greune Beukske”, ne spelling van ’t Twents.
Jo Daan zea in ‘t veurwoord: “Spelling is niks meer as ’t maken van ofspraken en hoppen dat de leu zich an dee ofspraken hoaldt”. En zo is t nog steeds. Noa dee tied bint ‘r nog ’n paar nieje oetgaven wes van biegestelde spellingen deur ’n Kreenk tot dat is oavernömmen deur Oetgeverie TwentseWelle met ne grotere groep met veural Kreenkleden , an-evuld met wat aandern dee nöast spelling ok de Twentse Grammatica in ’n beukske hebt samenbracht.
De wearkgroep höal op te bestoan.
De wearkgroep veur kerkdeensten begun met ’t hoalden van oecumenische kerkdeensten um en um in katholieke en protestante kerken. ’n Eersten was in de hervormde kerk in Dealn , met 500 leu stampvol! Der was nogal wat commentaar op dizze deensten in de modersproake. Zee vonden dat de streektaal te weinig status har. Mar ’n Kreenk zorgen juust veur heel verzorgd taagebroek woardeur de taal meer status zol kriegen. In 1980 kwam ’n Oecumenisch Leedbook oet met 44 gezangen in ’t Twents. De zangkoren deuden doar geern an met. Anne van der Meiden den al joaren lang dit soort kerkdeensten har leid gaf in 1990 nen bundel oet met zien preaken in ’t Twents oonder ’n titel “Oons hert temeute. Preakn in de Twentse moodersproake “. Deurgoans waren der veer deensten in ’t joar. ‘t Wödden algemeen waardeerd. En joarenlang bint ‘r vol deensten hoolden , ok vaak samen met Groafschop Benthem. Mar de metwearking van de kerken en ok de belangstelling löap langzaam an wat terug. ’n Paar joar geleden is de wearkgroep met oa Herman Broeze en wijlen Jan Velten noa heel völle joaren stopt met het hoalden van dizze deensten.
De wearkgroep toneel hef meteen contact zoch met ’t Twents Centrum voor Amateurtoneel. Der kwam nen cursus toneelstukke schrieven en de groep gung gangs met ’t vertalen van bestoande stukken noar ’t Twents. ’n Antal doarvan is deur de talrieke Twentse toneelverenigingen op -evoerd. Noa verloop van tied wödden de activiteiten van de wearkgroep meender. Mar ok noe nog zee’j völ toneelclubs in Twente dee alle joar toneelstukken in ’t Twents brengt met völ succes. En nich alleen met oale leu in de zaal.
Ne nieje wearkgroep Heemkunde wödden opzet met ok nit kreenkleden. Völ wödden ansloeting zoch biej de oonderwieswereld, scholen en pedagogische centra. Der kwammen heemkundeprojecten zo as “De Twentse boer op”. Scholen gungen biej de boeren op bezeuk um te kieken hoo ’t biej de biede tiedse boerenbedrieven too ging. Der wödden ok natuurwaandelingen oetzet en oale streekgebroeken verwearkt tot lesmateriaal op de scholen. Vanof 1982 kreeg de wearkgroep oonderdak biej de Twente Akademie in Boorn.
De wearkgroep Twente Akademie mos bekieken of ‘r nen soort oaverkoepelende club kon kommen den contact mos oonderhoolden met alle verenigingen en instellingen dee gangs waren met Twentse streekcultuur. In 1979 wödden al dee verenigingen oetneudigd op de TH Twente. Adriaan Buter voeren doar ’t woord en lea oet woar ’t volgens hem op an mos. Der mos ne bredere wearkgroep kommen en in de volgende vergadering dreug de wearkgroep van ‘n Kreenk ear weark oaver an ne nieje startcommissie Twente Akademie. ’n Kreenk bleef zich stevig met de veurtgang bemeuien en samen met heemkundeverenigingen kon op 6 september 1982 een Twente Akademie wödden op -ericht oonder de officiele naam “De stichting voor Kennis van Stad en Land van Twente”. ’t Wödden vestigd in de provinciale bibliotheek van Boorn. Buter was ’n eersten directeur. ‘n Kreenk bleef nauw samenwearken met dizze nieje stichting.
De wearkgroep “Volksleed” begun in 1979. Der mos een good Twents volksleed in het Twents kommen. Der waren al eerder Twentse versies maakt deur Vloedbeld en Kamp. Mar ’t mos ne vertaling wödden van het leed van Van Deinse. ‘n Joar later was ’t kloar en de auteursrechten wödden op 12 augustus officieel vastleg. Der zol ok nog ne plaat van wödden maakt mar dat kon financieel nich oet. De wearkgroep had eur weark of.
In 1980 is ’t lustrumfeest vierd, heel heanig met ne kearkdeenst in de hervormde keark van Dealn op ne zundagmiddag om half veer. Viefhonderd man vieren dat met.
Wal heel biezoonder was dat in dat jubileumjoar bie ’t binnenkommen en ’t oetgoan van Soasel oonder ’t bord “Saasveld” ’n extra bord wödden plaatst met ’n Twentsen naam “Soasel”. Dat kwam in ’t hele Nedersaksische taalgebied nog nans veur. De bedoeling was um dat in heel Twente gedoan te kriegen oonder alle plaatsnaambrödjes. Mar dat kwam der nich van. Van alle kaanten kwam kritiek en bangigheid veur Friese toestanden. De brödjes “Soasel” moggen tot 1 meart 1981 blieven hangen.
’t Tienjoarig bestoan in 1985 wödden duftig vierd. ’s Morns wödden bie ’t Everlo nen groten zwearfkei onthuld deur schoolkeender oet Rossum. Doar ston op “ Wel Twente kan waardeern wil de sproak doarvan leern”. ’n Kreenk wol zich meer goan richten op de jeugd.
’s Middaags was ‘r um half dree nen oecumenischen kearkdeenst in oale hervormde keark van Boorn, woarnoa um kwart veur veer de receptie begön in de Bijenkorf ok in Boorn.
Koffie met kreantenwegge, muziek, sprekkers, geneudigden, sponsors en leden. ’t Jubileumbeukske “Kreenkkrömmel”wödt an -eböden en oetreikt an de leden. Sponsors kriejt ’t volksleed in nen rolkokker.
Noa de receptie was ‘r ne koffiemoaltied en um acht uur begon ’n feestoamd met koffie met gebak, ’n toneelstuk in ’t Twents “Leentje oet ’t hemelriek” en doarnoa nog daansen tot 12 uur. Veurzitter Margreet Nijkamp sleut heel tevrean den feestdag of.
In 1988 hef ’n Kreenk in noavolging van Friesland ne “schoefkoarndag” hoalden. Met ne kruuiwagen met Twentse beuk gungen ze in Tubbergen hoes an hoes langs um beuke te verkopen. ’t Brach oardig wat op mar ’t bleef biej één moal. ’t Leup ammoal wat terug bie ’n Kreenk. Ok al umdat boeten ’n Kreenk um dinge dee met streektaal van doon hadden wödden opzat zo as nen cursus Twents deur de Twente Akademie.
Toen Margreet noa tien joar stoppen zea ze nog : “In de tookumst zal ’n Kreenk meer maoite motn doon de Twentse Sproak in ere te hoaldn”. Eur opvolger Ben Lohuis dach dat dat wal good kwam : “t Ontstoan van ’n Europa zoonder binnengreanzen zal zoargen veur nen hang noar kleanschaligheid en doar könt streektalen van profiteren.”
’n Kreenk bleef good samenwearken met ’t Van Deinse instituut en met de streektaalconsulenten Gerrit Kraa en Bert Groothengel. Bert is zölfs ’n paar joar veurzitter wes van ’n Kreenk.
De lustrums in 1990 en 1995 gungen zoonder feest veurbie, mar in 2000 is ’t viefentwintig joarig bestaan hoalden met nen feestoamd biej De rustende Jager in Beantel.
Ok in 2000 wödden in de ledenvergadering beslötten um ne samenwerking an te goan met ’t Van Deinse instituut. Dree joar later zol dit wödden ummezet in ne fusie. Op 28 oktober 2003 was de vergadering ’t doar met eens. Mar ’t doeren effen veur ’t zo wied was en oondertusken kwammen der plannen op toafel veur ne fusie van de dree musea in Eanske en gung de fusie nich meer deur.
Dee fusie van Van Deinse met ’t Natuurhistorisch museum en Textielmuseum Jannink gung in 2008 wal deur. De Oudheidkamer Twente hef op ’t laatse moment offehaakt. De opzet was wal good mar van de oetvoering kwam weinig terecht. ‘t Wödden ’n museum dat van Eanske 60.000 leu per joar mos trekken en woar van ’t earfgood van de dree , en met name van Van Deinse, bienoa niks oaver bleef.
As Kreenk bint wie heel bliej dat wie boeten dee fusie bint bleven.
Het veertigjoarig bestoan in 2015 is oetbeundig vierd. Alle schrievers van Twente bint oetneudigd ’n stuk an te leavern en dat is in ’n heel mooi jubileumbook oet-ebrach en an alle leden veur niks oet-reikt op ’n jubileumoamd.
’n Dag zölf begön met ne drokke receptie in ’t Parkhotel in Riessen um veer uur ’s middaangs. Vera Wiefferink had de leiding van dee receptie.
De eerste exemplaren van ’t jubileumbook “ Nen Heeln Tied” wödden deur veurzitter Joop Weber an -böden an grote veurtrekkers van oonze streektaal Anne van der Meiden en Gerrit Kraa.
Bie ’t jubileumfeest ’s avonds zatten 250 leu in de zaal. ’n Ofwisselend programma in de streektaal met ammoal leu dee doarmet van doon hadden. Zo was Jan Riesewiek vroagensteller an streektaalconsulenten Gerrit Kraa, Bert Groothengel en Harry Nijhuis en an ’n eersten en ’n letsten en dus ’n enigen directeur van ’t Van Deinse instituut Thea Kroese. Verders optredens van Hans Keuper en de Nostradames. ’t Leup ’n betje oet ma ’n veurzitter kon an ’t eand van nen prachtigen oamd ’t lustrumfeest ofsloeten met daank an de feestcommissie, de artiesten en veural de völle leu in de zaal dee ammoal ‘t jubileumbook met noar hoes hen kregen.
Weerumkiekend op dee 45 joar dee noe achter oons liejt könt wie as Kreenk vuur de Twentse Sproak bes tevreaden wean.
Wie bint nog springleamtig en hemoal op oonszölf, hebt ruum 350 leden en ok nog 150 abonnees op oons kwartaalblad De Bodbreef. Dat is van een klein beukske van ’n paar bladzieden tien joar geleden deur veural Gerrit Dannenberg umvoarmd tot ’n echt magazine van roond de zeuventig pagina’s met ne mooie kaft in kleur. Ne hele rieg schrievers zorgt elk kwartaal veur goeje verhalen , gedichten, interviews en informatie. Het is ’t enige blad in de wereld in ’t Twents, zöt ‘r heel good oet, is in völ bookhaandels te koop, lig in alle Twentse bibliotheken en is ’n onmeunig mooi visitekaartje veur oonze Twentse Sproak.
Oonze dialectoamde wödt aaltied good bezoch.
Doarnöast is ne wearkgroep van oons gangs met lesbreve veur de basisschool en helpt ’n antal vriejwilligers met in ’t Twentehoes. De hele klankbordgroep van ’t Twentehoes besteet oet leden van ’n Kreenk en twee doarvan zit ok in de provinciale Overijsselakademie, den geet oaver ’t streektaalbeleid in de hele provincie. Ok oonderhoal wie contacten met oonze zusterverenigingen in Salland, ‘n Achterhook en Drenthe.
Ie zeet dat ‘r heel völ is gebeurd in dee 45 joar en ok dat ‘r heel wat te doon blif. Streektalen hebt ’t nich makkelijk in dizzen tied van internationalisering en verengelsing. Ma juust doar in liejt ok kaansen veur ’t eigene en gebörgene van ne streekcultuur en ne streektaal. Dat kan heel good tehoop goan. Ma wie möt meka half stoan en oons nich schamen veur oonze streek en oonze taal. Lechpuntjes bint natuurlijk leu as Herman Finkers en Johanna ter Stege. Johanna met eur spektakelstuk in ’t Twents “ Hanna van Hendrik”, woar roem 50.000 leu op of bint kömmen. En kottens kwam Herman Finkers samen met Johanna met ‘n film “De Beentjes Van St. Hildegard”, ok in ’t Twents, den noe a meer as 700.000 leu noar de bioscopen hef trökken. Regisseur was ok a oet Twente, Johan Nijenhuis oet Maarkel. En ok de oaldjoarsveurstellingen met Jan Riesewiek, André Manuel, Nathalie Baartman, Bert Eeftink en Thijs Kemperink trekt alle joar volle zalen met ok völ jong volk. Ma ok Anne van der Meiden en Willem Wilmink waren lechpuntjes . Ok is der ne rieg an muziekmakers as bandjes met nummers in de streektaal. Ammoal leu dee zich nich schaamt veur eur moodersproak.
En doar heurt wie met al oonze leden ok bie.
En dus goat wie as Kreenk vol goojn mood en optimistisch vedan noar ’t vieftigjoarig bestoan.
Joop Weber.
Met daank ok an ’t book De Twentse Beweging van Frank Löwik.
Pionier Hennie Engelbertink
Hennie Engelbertink is in 1942 geboren in Rossum en is doar zien heel leamn ok blieven wonnen. Net iets veur ’t pleatske Rossum iets van de weg of an ne mooie opriejlaan met eekn wont hee alleen in’t achterhoes met zien zön en zien gezin met kleankeender an de veurkaant. Jammer genog mos zien vrouw twee joar leden wödden opnömmen met dementie.
Hennie was een van de oprichters van oonzen Kreenk en is vanof ’t begin viefteen joar ne bevlögen secretaris wes. Hee is opgreujd op ne boerderie bie Rossum en was al vrog greppen deur de streektaal. Op de kweekschool volgen hee al facultatieve lessen in Nedersaksisch van Willem Diemer. Hee wödden lid van de dialectkring Achterhook en Liemers woar hee met Krosenbrink in contact kwam den al dialectlessen gaf op scholen.
Hee höal ne grote enquête oonder de bevolking van Rossum oaver hoo zee dachen oaver het gebroek en de status van ’t Twents. De antwoorden op de 118 vroagen hef hee bundeld in ne brochure en roonddeeld oonder belangstellenden. Conclusie: de streektaal wödden positief waardeerd, mar ’t gebroek lööp wal terug. Het Twents missen status volgens völ leu mar zee wollen wal wat doon um de streektaal te behoalden.
As oonderwiezer in Tilligte gaf hee een half uur in de wek dialectles. Hee was der vast van oavertuugd dat tweetalig opvoeden van keender veurdelen had. In ’t Hengelo’s Weekblad en ok in De Volkskrant schreef hee oaver ’t nut van tweetalig opvoeden, veural um ’t Nederlands better te leren.
“Miene doelstellingn van ’t dialect op school: 1) ’t Dialect is ’n hulpmiddel um tot better Nederlands te kommn. 2) Dat ’t keend zich bewust wödt dat ‘t ’n volweardig dialect sprekt, woar ’t zich geelsnich veur hooft te schaamn.”
Hee kreeg steun van oonderwiesinspecteuren en van de schoolbegeleidingsdienst Midden Twente dee de streektaal wal konnen waarderen op de scholen. Mar ’t grote probleem zat ‘m in de leraren en de oalders dee ’t dialectgebroek tegenhöalden umdat de keender veuroet mossen in de wereld en doarveur was ’t Nederlands neudig. Ok op zien school in Tilligte was de medewearking oonder de moat en dus ging Hennie noar ne school in Bentel woar alns wat makkelijker gung. Hee was nich tegen Nederlands, dat de keender natuurlijk good mossen beheersen, mar nich ten koste van ’t dialect.
“ Keender dee tweetalig opgreujt hebt ’t veurdeel dat ze twee taalriekdommen hebt. ’t Oonderscheid tussen ’t Nederlands en ’t dialect wödt dudelijk en dat leidt tot inzicht.”
Regelmoatig gung Hennie met nen baandrecorder de boer op um verhalen in de streektaal vast te leggen. Thoes typen hee alns dan met völ geduld oet en sturen het dan op noar ’t Meertens Instituut veur Streektalen woar hee met regelmoat veur schreef.
Zo har hee ok ’n groot antal mooie streekverhalen, oet een dik book wat hee had leent, heel precies oaver schreven in een schrift en toen hee ’t book terugbrach zee de eigenaar: “Ie maj’t ’t book wal hoalden.” En doar wa’j dan dagen drok met wes.
Ziene tied bie ’n Kreenk hef hee as merakels mooi ervaren. Met meka hebt ze heel völ veur meka kregen en heel plezerig samenwearkt. Met ’t tienjoarig bestoan hef hee ’n mooi cadeau kregen veur zien groten inzet al dee joaren en umdat hee ‘n enigen was den noa tien joar nog volop met döö. Hee was de drievende kracht achter heel völ activiteiten en wearkgroepen.
Noa viefteen joar is hee noa ’n meningsverschil met zien weark bie ’n Kreenk stopt. Hee kon met plezeer op ziene tied bie ’n Kreenk terugkieken en had noe tied veur aandere dinge.
En dee dinge waren der genog. A’j roond kiekt in zien archief dan stoa’j versteld van wat doar ammoal steet. Bie zien dochter in Lattrop hef hee ’n flink stuk van ’n kealder in gebroek, woar hee al zien ordners, beuke, mappen, videobaanden en cassettes in lange riegen kasten hef opslagen. Van alles hef hee oonderzoch en oetzoch. Hee kan met gemak van wal veertig oonderwerpen ne lezing hoalden en dat hef hee ok ammoal doan. Van boerderiejn in Twente en over de greans, van familienaams op -ink en -ing, van marken in de buurt en goa zo mar deur. Hee had ne zeer brede belangstelling en dat zee’j in zien archief weer.En het hef ammoal met ’t Twents of met Twente te maken.
Van ziene familie Engelbertink hef hee ’n dik kroniek schreven en ’n book van maakt. Ok van de kwartierstaten van de Engelbertinks steet ’n dik book in de kast. En binnenkort kömp ’n lievig book oet van de Marke Rossum. Monnikenweark. Mar geduld hef Hennie wal. En hee is nog stöadig met van alles gangs. Mar hee döt wal wat heaniger an.
Nog ne letste vroag an Hennie. “Woar geet ’t op an met ’t Twents?”
Doar is hee nich optimistisch oaver. “Ik bin eigenlijk nen purist. Ik hoal van ’t autentieke oale Twents en dat sprekt alleen nog oale leu. Op stroat, op ’t weark, op schoolpleinen is de voertaal bienoa aaltied Nederlaands. En doar kriej ok nog ’t Engels bie. Ik deank nog in ’t Twents en dat könt nich völ leu meer zeggen. Ik deank dat ’t stöadig meer vervlakt. Hemoal votgoan zal ’t wal nich. Maar ja, toen wie begönnen met ’n Kreenk hebt toch weinig leu dach dat wie nog ’t viefenveertig joarig bestoan zöllen vieren. Het zal mien tied zeker nog wal doeren. En ik heb mien best doan.“
Joop Weber, oktober 2020
------------
ANDRÉ HOTTENHOES
André hef biej leamn heel wat betekent veur de Twentse sproak. Hee was de Twentse sproak. Hee kon op de veur hem zoa karakteristieke en humoristische wieze prachtige verhalen vertellen oaver de Twentenaar met ziene nukken en eigenaardigheden en de Twentse gebroeken. Ok hebt heel wat leu met völ plezier kunnen luusteren noar ziene prachtige leazingen (b.v. oaver de familienamen) dee hee oaveral in Twente hef gövven.
Neust alle beuk dee hee hef oetgömmen in de Twentse modersproak, har hee wekelijks zien artikel in de kraant, ‘Wat niet in Dijkhuis staat’.
André Hottenhoes, nen meesteretymoloog zonner flantuten.
André, Daankensweerd!
